विशेष लेखन:- प्रकाश परांजपे, रायगड.
कोकण हा निसर्गसंपन्न, सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध आणि ऐतिहासिक वारसा जपणारा प्रदेश आहे. मात्र, अजूनही येथे मूलभूत सुविधांचा अभाव, बेरोजगारी, शिक्षणातील अपूर्णता, आरोग्य सेवा आणि ग्रामीण भागातील दैनंदिन अडचणींसारख्या समस्या दिसून येतात. या समस्यांवर प्रभावीपणे उपाय शोधण्यासाठी सक्षम सामाजिक संस्थांची गरज निर्माण झाली आहे.
सामाजिक संस्था म्हणजे समाजाच्या विविध गरजा लक्षात घेऊन काम करणाऱ्या संघटना. कोकणातील स्थानिक लोकांना अधिक सक्षम करण्यासाठी आणि त्यांना विकासाच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी अशा संस्थांनी शिक्षण, रोजगार, महिला सबलीकरण, पर्यावरण संरक्षण आणि आरोग्यसेवा यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये कार्यरत राहणे आवश्यक आहे. अनेक सामाजिक संस्था कोकणात कार्यरत असल्या तरी त्यांची क्षमता आणि प्रभाव वाढविण्यासाठी त्यांना आर्थिक सहाय्य, तांत्रिक मदत आणि स्थानिक प्रशासनाचा पाठिंबा मिळणे गरजेचे आहे.
कोकणात पर्यटन, मत्स्यव्यवसाय आणि कृषी हे मुख्य उद्योग आहेत. पण तंत्रज्ञानाच्या अभावामुळे आणि जागरूकतेच्या कमतरतेमुळे येथील रहिवासी आधुनिक संधींना गाठू शकत नाहीत. सक्षम सामाजिक संस्था जर स्थानिक लोकांसाठी आधुनिक तंत्रज्ञान, नाविन्यपूर्ण शेती पद्धती आणि स्वरोजगार प्रशिक्षणाचे कार्यक्रम चालवतील, तर ग्रामीण भागातील तरुणांना शहरांकडे स्थलांतर करण्याची गरज राहणार नाही.
महिला सबलीकरण हा कोकणाच्या सामाजिक विकासातील एक महत्त्वाचा घटक आहे. सक्षम सामाजिक संस्था महिला बचत गट, स्वयंरोजगार प्रशिक्षण आणि आरोग्य जनजागृती मोहिमा राबवून महिलांना आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी बनवू शकतात. तसेच, आरोग्य सुविधांचा अभाव हा अजूनही एक गंभीर प्रश्न आहे. दुर्गम भागांमध्ये प्राथमिक आरोग्य केंद्रे सक्षम करणे, डॉक्टर आणि वैद्यकीय सुविधांची उपलब्धता वाढविणे, तसेच आरोग्यविषयक जनजागृती करण्यासाठी सामाजिक संस्थांची मोठी भूमिका ठरू शकते.
सामाजिक संस्थांनी युवकांना नेतृत्वाची संधी देऊन त्यांना समाजकार्यात सामील करून घेतले, तर स्थानिक पातळीवर परिवर्तन आणणे सोपे होईल. शिक्षण, कौशल्य विकास आणि पर्यावरणसंवर्धन यांसारख्या विषयांवर काम करणाऱ्या संस्थांना जर सरकारी तसेच खासगी क्षेत्राकडून मदतीचा हात मिळाला, तर कोकणाचा विकास वेगाने होऊ शकतो.
एकंदरीत, कोकणाच्या सर्वांगीण विकासासाठी सक्षम आणि सक्रिय सामाजिक संस्थांची उभारणी व वृद्धी करणे अत्यावश्यक आहे. या संस्था सामाजिक प्रश्न सोडविण्यासाठी महत्त्वाचे योगदान देऊ शकतात आणि एक प्रगतिशील, सक्षम आणि आत्मनिर्भर कोकण घडवू शकतात.